De sombere weg van de waarheid
Van vroomheid naar fundamentalisme
Dr. A. (Anton) Lamping
Toen in de eerste eeuwen van onze jaartelling de strijd gevoerd werd, welke filosofie het denken in Europa zou gaan bepalen, won de wijsbegeerte van de Grieken. Dat betekende dat in het stelsel van normen en waarden, de waarheid op de eerste plaats kwam te staan, en dat die hoogste waarheid uniek moest zijn. Twee waarheden tegelijkertijd was onmogelijk (vonden de Griekse geleerden, en vinden sindsdien wij allemaal….).
In die zelfde tijd kwam het Christendom op, en hoewel dat zijn wortels had in het geheel andere Joodse denken, nam het toch, tegelijk met de toenmalige wereld, de Griekse filosofie als denksysteem over. De wijsheid van de filosofen leek trouwens uitermate geschikt om het nieuwe geloof te beredeneren: de Christelijke opvatting was niet alleen de hoogste maar ook de enige waarheid……
Lange tijd kon deze weg van de hoogste waarheid probleemloos bewandeld worden. Wanneer er dogmatische geschillen waren, formuleerde men de dogma’s zodanig slim, dat er toch één waarheid leek te zijn. Wanneer er individuen met afwijkende meningen waren, werden dat ketters genoemd (en dus op de brandstapel verbrand). En toen er in de Arabische landen een nieuwe godsdienst ontstond, van een zekere Mohammed, organiseerde men kruistochten in die richting, want een tweede waarheid naast de Christelijke waarheid, was uiteraard niet mogelijk…
Totdat de scheuren binnen het Christendom zelf zo radicaal werden, dat men niet langer de waarheid voor zich zelf kon claimen en de onwaarheid bij de andere. Katholiek tegenover Protestant, orthodox tegenover vrijzinnig, humanistisch tegenover gelovig, sunieten contra sji’ieten…. Wie heeft de ware visie? En als jij gelijk hebt, moet de ander ongelijk hebben. Zo loopt door de geschiedenis de sombere weg van de waarheid, van vroomheid naar fundamentalisme.
Toen het fundamentalisme in de vorige eeuw de vorm aannam van een gevaarlijke botsing van culturen en New York, Madrid en Londen het toneel werden van bloedig extremisme, schreef de Britse opperrabbijn Jonathan Sachs (in 2002) een boek met als titel The dignity of difference. Hij verdedigt daarin een interessante stelling: Indien in die eerste eeuwen van onze jaartelling niet de Griekse filosofie het gewonnen had, maar die andere denktrant, de Joodse, dan zouden we in de loop van de tijd met een geheel andere manier van denken vertrouwd zijn geraakt. Want in het Joodse denken heeft niet de waarheid de hoogste prioriteit, maar het streven naar vrede. Of er überhaupt zoiets als een hoogste waarheid bestaat, kan een mens niet weten. Het gaat in het leven om iets anders: mensen moeten samen een verbond sluiten, voor elkaar opkomen, elkaar veiligheid bieden. Iedere cultuur en iedere individu kan zijn eigen waardigheid hebben. The dignity of difference! En dan kan vrede het hoogste doel zijn en is fundamentalisme zinloos en overbodig.